ارتباط روده و مغز: چگونه عمل میکند و نقش تغذیه چیست؟
سیستم ارتباطی میان روده و مغز که به آن محور روده-مغز گفته میشود، شبکهای پیچیده است که بهصورت فیزیکی و شیمیایی این دو اندام را به هم متصل میکند. شواهد نشان میدهد که سلامت هریک از این دو بخش میتواند بر دیگری تأثیر بگذارد.
محور روده-مغز چیست؟
اصطلاح محور روده-مغز به شبکه ارتباطی اشاره دارد که مغز و روده را به هم وصل میکند. این ارتباط هم از نظر فیزیکی و هم از جنبههای شیمیایی در مسیرهای مختلف برقرار است.
عصب واگ و سیستم عصبی
نورونها سلولهایی در مغز و سیستم عصبی مرکزی هستند که رفتار بدن را هدایت میکنند. در مغز انسان حدود ۸۶ میلیارد نورون وجود دارد. جالب است بدانید که در دستگاه گوارش نیز حدود ۱۶۸ میلیون نورون وجود دارد که از طریق سیستم عصبی با مغز در ارتباطاند. یکی از بزرگترین اعصابی که روده و مغز را به هم متصل میکند، عصب واگ است که سیگنالها را در هر دو جهت ارسال میکند.
انتقالدهندههای عصبی
روده و مغز از طریق مواد شیمیاییای به نام انتقالدهندههای عصبی نیز با هم در ارتباطاند. این ترکیبات در هر دو اندام تولید میشوند و عملکردهای سیستم عصبی و دستگاه گوارش را تنظیم میکنند. سلولهای انتروکرومافینی در روده کوچک بیشترین میزان سروتونین را تولید میکنند. سروتونین نقشی کلیدی در عملکرد روده، اشتها، خلقوخو، یادگیری، حافظه و خواب دارد. علاوه بر این، میکروبهای روده نیز مادهای به نام گاما آمینوبوتیریک اسید (GABA) تولید میکنند که در کنترل احساس ترس و اضطراب مؤثر است.
میکروبهای روده
تریلیونها میکروب که در روده زندگی میکنند، مواد شیمیایی مختلفی تولید میکنند که بر عملکرد مغز تأثیرگذار است. این میکروبها اسیدهای چرب زنجیرهکوتاه (SCFA) مانند بوتیرات، پروپیونات و استات میسازند. این ترکیبات با تجزیه فیبر تولید میشوند و در تنظیم اشتها و عملکرد مغز نقش دارند. بوتیرات و میکروبهایی که آن را تولید میکنند در ایجاد سد خونی-مغزی نیز مؤثرند. افزون بر آن، میکروبهای روده اسیدهای صفراوی و آمینواسیدها را متابولیزه میکنند تا موادی بسازند که بر مغز اثر میگذارند. اسیدهای صفراوی اگرچه وظیفه اصلیشان جذب چربیهای غذایی است، اما میتوانند مستقیماً عملکرد مغز را هم تحت تأثیر قرار دهند.
التهاب
محور روده-مغز از طریق سیستم ایمنی نیز به هم متصل است. روده و میکروبهای ساکن آن در کنترل ایمنی بدن و التهاب نقش مهمی دارند و تعیین میکنند چه موادی به بدن وارد شود و کدام خارج گردد. فعال بودن طولانیمدت سیستم ایمنی میتواند موجب التهاب شود که با اختلالات مغزی مانند افسردگی و بیماری آلزایمر مرتبط است. مادهای به نام لیپوپلیساکارید (LPS)، یک سم التهابی است که توسط برخی باکتریها تولید میشود و در صورت ورود بیش از حد آن از روده به خون، منجر به التهاب میشود. این اتفاق زمانی رخ میدهد که پوشش محافظ روده نشتپذیر شود و باکتریها و LPS بتوانند به جریان خون راه یابند. سطح بالای التهاب و LPS خون با بیماریهایی چون افسردگی شدید، زوال عقل و اسکیزوفرنی ارتباط دارد.
پروبیوتیکها، پریبیوتیکها و محور روده-مغز
از آنجا که باکتریهای روده بر سلامت مغز تأثیر میگذارند، تغییر ترکیب آنها میتواند در بهبود سلامت مغز مؤثر باشد. پروبیوتیکها باکتریهای زندهای هستند که در صورت مصرف، فوایدی برای بدن دارند، اگرچه همه پروبیوتیکها یکسان نیستند. گونههایی از آنها که بر مغز اثر دارند، روانزیست یا سایکوبیوتیک نامیده میشوند. برخی مطالعات نشان دادهاند که بعضی از پروبیوتیکها میتوانند علائم استرس، اضطراب و افسردگی را کاهش دهند. پریبیوتیکها که معمولاً نوعی فیبر هستند و توسط باکتریهای روده تخمیر میشوند نیز میتوانند بر سلامت مغز اثر بگذارند. در یک مطالعه مشخص شد که مصرف پریبیوتیکی به نام گالاکتوالیگوساکارید میتواند علائم افسردگی را کاهش دهد.
چه غذاهایی از محور روده-مغز پشتیبانی میکنند؟
برخی گروههای غذایی برای سلامت محور روده-مغز بسیار مفید هستند. از جمله:
- چربیهای امگا-۳: این چربیها در ماهیهای چرب و در خود مغز به میزان بالا وجود دارند. پژوهشها نشان میدهد که امگا-۳ میتواند با افزایش باکتریهای مفید روده، خطر ابتلا به اختلالات مغزی را کاهش دهد.
- غذاهای تخمیری: ماست، کفیر و کلم ترش دارای میکروبهای مفید مانند باکتریهای اسیدلاکتیک هستند. تحقیقات نشان داده که این مواد میتوانند فعالیت مغز را تغییر دهند.
- غذاهای حاوی فیبر بالا: غلات کامل، مغزها، دانهها، میوهها و سبزیجات حاوی فیبر پریبیوتیک هستند که برای باکتریهای روده مفیدند و میتوانند سطح هورمونهای استرس را کاهش دهند.
- غذاهای غنی از پلیفنول: کاکائو، چای سبز، روغن زیتون و قهوه منابع غنی پلیفنول هستند که توسط باکتریهای روده تجزیه میشوند و علاوه بر افزایش باکتریهای مفید، ممکن است عملکرد شناختی را بهبود بخشند.
- غذاهای سرشار از تریپتوفان: اسید آمینهای به نام تریپتوفان پیشساز تولید سروتونین است. بوقلمون، تخممرغ و پنیر از منابع اصلی آن محسوب میشوند.
نتیجهگیری
محور روده-مغز به ارتباط فیزیکی و شیمیایی میان روده و مغز گفته میشود. میلیونها عصب و نورون این دو اندام را به هم مرتبط میسازند و انتقالدهندههای عصبی و دیگر مواد شیمیایی تولیدشده در روده میتوانند بر مغز تأثیر بگذارند. با تغییر نوع باکتریهای روده، میتوان به بهبود سلامت مغز کمک کرد. مصرف اسیدهای چرب امگا-۳، غذاهای تخمیری، پروبیوتیکها و خوراکیهای غنی از پلیفنول میتواند سلامت روده را ارتقا دهد و عملکرد محور روده-مغز را بهبود بخشد.
